অন্ধকাৰৰ মাজত চিৰন্তন পোহৰৰ অনুসন্ধান
মানৱসভ্যতাৰ দীঘল যাত্ৰাপথত কেইবাজনো নেতা, দাৰ্শনিক আৰু সমাজ-সংস্কাৰক আহি গৈছে। বহুতে নিজ নিজ যুগৰ সংকট সমাধান কৰি ইতিহাসৰ পাতত স্থান লাভ কৰিছে; যদিও সময় সৰি যোৱা মাত্রেই তেওঁলোকৰ ধ্বনি নীৰৱ হয়, প্ৰভাৱ ক্ষীণ হয়। কিন্তু কিছুমান ব্যক্তিত্বৰ আলোকে যুগ, স্থান, সংস্কৃতি, ক্ৰমবিকাশ সকলো সীমা ভেদ কৰি চিৰদিনে পোহৰ বিচাৰে। সেই অনিন্দ্য বৃত্তত সৰ্বাধিক জাজ্বল্যমান নাম হ’ল হজৰত মুহাম্মাদ (ছাল্লাল্লাহু আলাইহি ৱাছাল্লাম)। তেওঁ যে শিক্ষাৰ দিশ দিছিল, তাক মাত্ৰ সপ্তম শতিকাৰ আৰব সমাজৰ নীতি-নৈতিকতালৈ সীমিত কৰি দেখা নাযায়; সেই শিক্ষা মানৱজাতিৰ ন্যায়বোধ, দয়া, সহবসতি আৰু বৌদ্ধিক সততাৰ এক চিৰন্তন মানচিত্ৰ। আজিৰ একবিংশ শতিকাৰ অভূতপূৰ্ব প্ৰযুক্তিগত উন্নতিৰ মাজতো যি নৈতিক শূন্যতা, সাম্প্ৰদায়িক উত্তেজনা, অৰ্থনৈতিক বৈষম্য, মানসিক অৱসাদ আৰু যুৱসমাজৰ বিভ্ৰান্তি সেই আঁধাৰত এই পোহৰ বেছি প্ৰাসংগিক। প্ৰশ্ন একেই, সভ্যতা কি উন্নত যন্ত্রেৰে টকি থাকে, নে নৈতিক মজ্জাৰে? উত্তৰটো ইতিহাসে দিন-দিনে দৃঢ় কৰি দিছে নৈতিক মজ্জাই চিৰস্থায়ী। সেয়েহে নবীৰ জীৱন-পৰিচয় আৰু শিক্ষা পুনৰ পঢ়া, বিশ্লেষণ কৰা আৰু আজিৰ প্ৰসঙ্গত ব্যৱহাৰ কৰা সময়ৰ দিশা।
“যুৱসমাজৰ বাবে শ্ৰেষ্ঠ আদৰ্শ” নবীৰ জীৱনত দিশ, দৃঢ়তা আৰু দায়িত্ব
হজৰত মুহাম্মাদ (ছঃ)-ৰ যৌৱনী জীৱন খুবে স্পষ্টভাৱে সৎ-আচৰণ, আমানতদাৰী (বিশ্বাসেৰে দায়িত্ব বহন কৰা) আৰু প্ৰতিশ্ৰুতি-পালনৰ সাক্ষ্য। সমাজে তেওঁক “আল-আমীন” অৰ্থাৎ বিশ্বস্ত বুলি ডাকি গৌৰৱ দিছিল। নিজৰ পৰ্যাপ্ত ধন-সম্পদ বা প্ৰতিপত্তি নাথাকিলেও শ্ৰদ্ধা অৰ্জন কৰিছিল কিয়নো গৰাকী আছিল অখণ্ড সততা। সেই সততা কেৱল বাণিজ্য বা ব্যক্তিগত লেন-দেনত নহয়, সামাজিক সম্পর্ক, সম্প্রীতি আৰু ন্যায়বোধৰ ক্ষেত্ৰতো সমলীয়া আছিল।
আজিৰ যুৱসমাজৰ সংকট বহুমুখী—উচ্চশিক্ষাৰ বিস্তাৰ সত্বেও উপযুক্ত কাম-ধন্দাৰ অভাৱ, পদাৰ্থ-আসক্তি, ডিজিটেল বিভ্ৰম, তুলনামূলক সামাজিক চাপ আৰু ৰোল-মডেল সংকট। এই পৰিৱেশত নবীৰ যৌৱনী জীৱনৰ টানটান মেজাজ এক শিক্ষাপুঙ্খ। তেওঁ কষ্ট-সংকট ভোগ কৰা এতিমশিশু হিচাপে বড়দৈ হ’লেও হতাশ নোহোৱা, স্ব-সংযম, শৃংখলা আৰু অভিযোজনক্ষমতাৰে নিজক গঢ়ি তুলিছিল। এইটো আজিৰ যুৱকৰ বাবে প্ৰাথমিক পাঠ—“নিজক গঢ়া”ই বাৰু সমাজ গঢ়াৰ প্ৰথম চক্ৰী।
নবীয়ে সদায় উপকাৰিতাক মানদণ্ড ধৰি ক’লেহি মানুহৰ ভিতৰত সৰ্বোত্তম তেওঁ, যি আনৰ বাবে সৰ্বাধিক লাভজনক। যুৱকৰ জীৱনত এই নীতিৰ প্ৰয়োগ মানে পঢ়া-শুনাৰ সফলতা মাত্ৰ ব্যক্তিগত চাকৰি বা ধন-সংগ্ৰহত নহয়; সমস্যা-সমাধান, সমাজসেৱা, উদ্ভাবনক্ষমতা, নৈতিক নেতৃত্ব লাভ কৰাত। উদ্যোক্তা মনোভাৱ, স্বনিযুক্তিৰ সাহস, স্থানীয় সমস্যা চিনাক্ত কৰি দায়িত্বশীল নৱীন সমাধান এইবোৰে যুৱকৰ জীৱনত “আখলাক” (শুদ্ধচৰিত্ৰ)-ৰ প্ৰত্যক্ষ ফল প্ৰদৰ্শন কৰে।
ইয়াৰ উপৰি আছে নবীৰ মানসিক সহনশীলতা। হেয়াহানি, অত্যাচাৰ, বয়কট এই সকলোবোৰ সত্বেও তেওঁ পথ নেৰিলে। আজিৰ যুৱকৰ ডিজিটেল বিদ্বেষ বা সমালোচনাৰ সাইক্লোনতো এনে এক ধৈৰ্য আৰু সংযমৰেই উত্তম উত্তৰ। সামাজিক মাধ্যমত অন্ধ প্রতিক্ৰিয়া নহয়, তথ্য-নিষ্ঠ যুক্তি, মিতভাষিতা আৰু শ্ৰদ্ধাশীল অভিব্যক্তি ইয়াই নবীৰ পৰা শিকিবলগীয়া আধুনিক কৌশল।
“সকলো বিশ্বৰ বাবে দয়া” কৰুণা-ভিত্তিক বাণীৰ বিশ্বজনীন দিশ
কুৰআনে হজৰত মুহাম্মাদ (ছঃ)-ক “ৰহমাতুল্লিল আলামীন” সকলো সৃষ্টিৰ বাবে দয়া বুলি আখ্যা দিছে। ইয়াৰ অৰ্থ এই যে তেওঁৰ দিশা কোনো এক জাতি, ভাষা, অঞ্চল বা ধৰ্মত বন্দী নহয়; মানৱতাতে বিস্তৃত। এই করুণা-তত্ত্বৰ প্ৰয়োগ সমাজৰ দূৰ্বলতম মানৱৰ অধিকাৰ সুৰক্ষাত—এতিম, দৰিদ্ৰ, দাস, পৰিযায়ী, নারী সকলোতে।
নবীয়ে জাকাতক কেৱল ধৰ্মীয় কৰ্তব্য হিচাপেহে নহয়, সামাজিক ন্যায়-বণ্টনৰ স্থায়ী যন্ত্ৰ হিচাপেও উপস্থাপন কৰিছিল। সম্পদৰ প্ৰবাহ ওপৰৰ স্তৰত থিত-নথিত হৈ সমাজভাঙনি না ঘটক—ইয়াৰ সন্তুলনত জাকাত, সদকা, বণ্টন-নৈতিকতা, মানৱসম্ভূত কর্মসংস্থাপন অত্যন্ত প্ৰাসংগিক। আধুনিক নীতি-অৰ্থনীতিতো এই প্ৰগতি-সহ ন্যায় (equity with growth) ধাৰণাই স্থায়িত্ব আনে।
ইতিহাসৰ অম্লান ঘটনা মক্কা বিজয়। বছরেদীঘল মৰম-পীড়া আৰু নিৰ্যাতনৰ পাছত বিজয়লাভেও নবীয়ে প্ৰতিশোধ নহয়, ক্ষমা বাছনি কৰিলে। তেওঁৰ ঐতিহাসিক উচ্চাৰণ—“আজিৰ দিনত আপোনালোকৰ ওপৰত কোনো প্ৰতিহিংসা নাই”—কেৱল চমকপ্ৰদ ঘোষণা নহয়; ই নৈতিক-শক্তিৰ শ্রেষ্ঠ প্রদর্শন। ইতিহাসে বহুতো সাম্ৰাজ্য বিজয় দেখিছে, কিন্তু বিজয়ৰ মুহূর্ততে মানৱতা জয় কৰা দৃষ্টান্ত দৰ্শায় খুবেই কম।
যুদ্ধ-বিধ্বস্ত বিশ্বত, জাতিগত-ধর্মীয় উত্তেজনাই দীঘলীয়া ক্ষত কৰিছে। এই পৰিৱেশত নবীৰ দয়া-নীতিয়ে পুনৰ মিলন, পুনৰ সংলাপ, পুনৰ বিশ্বাস গঢ়াৰ বুদ্ধি দিয়ে। দয়া মানে নমনীয়তা নহয়; দয়া মানে ন্যায়পূর্ণ হৃদয় য’ত পীড়িতজন আগতকৈ অধিক সুৰক্ষিত হয়, আৰু পাপীৰ পুনৰ্নিৰ্মাণৰ পথ খোলি থাকে। আধুনিক পুনর্বাসন-ন্যায়, পুনর্মিলন-কমিশন, অন্তৰ্ভুক্তিমূলক ৰাজনীতি এইবোৰে বাস্তৱতে নবীয়ে দেখুওৱা মানৱিক চেতনাৰেই বৌদ্ধিক বিকাশ।
“আখলাকৰ দীপশিখা” একবিংশ শতিকাৰ সংকটত নৈতিক পথপ্ৰদৰ্শক
“আখলাক” অৰ্থাৎ চৰিত্ৰ-সংস্কৃতি ইসলামী সভ্যতাৰ কেন্দ্ৰীয় স্তম্ভ। নবীয়ে শিক্ষা দিছিল সত্যবাদিতা, আমানতদাৰী, বিনয়, সীমা-সংযম, ন্যায়-অনুভূতি, কৃতজ্ঞতা, প্রতিবেশী-প্রীতি, মিতব্যয়িতা। আধুনিক সংকটবোৰৰ অধিকাংশ—ভ্ৰষ্টাচাৰ, মিছা-প্ৰচাৰ, কুত্সা, শোষণ, লাম্পট্য, লোভ, গ্ৰীৱামত্ত ভোগবাদ—এতেকেই আখলাক-শূন্যতাৰ লক্ষণ।
নবীৰ জীবনৰ অসংখ্য ক্ষুদ্র-ক্ষুদ্র অভিজ্ঞতা একে পাঠ দিয়ে। বেপাৰ-ব্যৱসায়ত মূল্যমানৰ স্বচ্ছতা, ঋণ-দেনায় নিৰ্ধাৰিত সময়-শৃংখলা, অপরৰ সম্পত্তিৰ অক্ষত সমাদৰ, চুক্তি-পালনত কড়াকড়ি—ইয়াতেই আধুনিক কৰ্পৰেট নৈতিকতা, সুশাসন, অনুগতি (compliance)-ৰ আগশাৰীৰ বীজ।
তেওঁ ক’লে—“সৰ্বোত্তম মানুহ তেওঁ, যাৰ আচৰণ আটাইতকৈ উত্তম।” ইয়াৰ শাব্দিক তাৎপর্য্য কেইটামান শিষ্টাচাৰ নহয়; ই জীৱনৰ প্ৰত্যেক স্তৰত নৈতিক নকশা। ৰাজনীতি, বিচাৰ-প্ৰক্ৰিয়া, গণমাধ্যম, শৈক্ষিক-গৱেষণা, চিকিৎসা—সকলোত এই নকশা প্ৰয়োগযোগ্য। উদাহৰণস্বৰূপে, তথ্য-যুগত মিছা-সংবাদ সমাজ ভাঙি পেলোৱা সৰ্বাধিক বিষ। নবীয়ে শিকালে—“শুনা-কথা যাচাই নকৰাকৈ প্রচাৰ নকৰিবা।” এইটো আধুনিক মিডিয়া-সাক্ষৰতাৰ মূল বুলি ধৰা যায়।
অন্যান্য দিশত, নবীয়ে পৰিবেশ-নৈতিকতাও শিকালে—অতিৰিক্ত অপচয় নকৰি, প্ৰকৃতিৰ সম্পদক সন্মান কৰা। পানী ব্যৱহাৰত মিতব্যয়িতা, গছ-ল’ৰা ৰখা, প্ৰাণীৰ প্ৰতি দয়া—এইসমূহে স্থিতিশীল উন্নয়নৰ আধুনিক ভাষ্যৰ লগত স্পষ্ট সাদৃশ্য ৰক্ষা কৰে। আখলাকৰ সাৰাংশ এই: শক্তি = আত্মসংযম + ন্যায় + দয়া। কোনো সমাজে যদি এই সমীকৰণ আঁকুৱাই ৰাখে, তেন্তে সেয়া টেকসই হৈ থাকে। নতুবা প্ৰযুক্তি বা ধনসম্ভাৰ থাকিলেও নীতিহীন সমাজে শেষত আত্ম-ধ্বংসই বাছি লয়।
“হুদাইবীয়া সন্ধি” সহনশীলতা, কৌশল আৰু দূৰদৰ্শিতাৰ বিদ্যালয়
ইতিহাসৰ পাতত হুদাইবীয়া সন্ধি আধুনিক কূটনীতিৰ এক মডেল-কেইছ। তৎকালীন মানসিক পৰিসৰ ধৰি কিছুমান শর্ত মুসলিমসকলৰ বাবে অম্লান আৰু আত্মসম্মান-ঘাতী বোধ হৈছিল। তদপৰি নবীয়ে ধৈৰ্যৰ সৈতে দূৰদৰ্শিতা বাছনি কৰিলে। তেওঁ বুজিছিল দীঘলীয়া লক্ষ্য অৰ্জন কৰিবলে অতর্কিতে সংঘাত নহয়, সমঝোতাৰে সময় জয় কৰাটোৱেই কৌশলী। ফলত কিছুদিনৰ ভিতৰতে শান্তিপূৰ্ণ পথেদি মক্কা উন্মুক্ত হ’ল, সাংস্কৃতিক-সংশ্লেষৰ সুযোগ বঢ়িল, বাণিজ্য-সংযোগ, পৰিচাৰ-যাতায়াত, বৌদ্ধিক বিনিময় আৰু ধৰ্মীয় স্বাধীনতাৰ দিশে এক স্থায়ী দুৱাৰ খুলি গ’ল।
এই ঘটনাৰ সমকালীন পাঠ সুস্পষ্ট:
- সমঝোতা ≠ আত্মসমৰ্পণ; ই কৌশলগত ধৈৰ্য।
- সম্মানজনক সংলাপ সংঘাত-নিবাৰণৰ সৰ্বোত্তম উপায়।
- চুক্তি-শাসন (rule of pact) টেকসই শান্তিৰ শর্ত।
আজি সাংঘাতিক মেরুকৰণৰ সময়ত, য’ত ক্ষুদ্ৰ ইঙ্গিতেই দ্বন্দ্ব জ্বলাই তোলে, হুদাইবীয়া সন্ধি শিকায় শান্তি লাভৰ উপায় সলনি: অভিমান নহয়, অভিবেক; উক্তি নহয়, ধৈৰ্য। ৰাজ্য-ৰাজনীতি, আন্তঃধৰ্মীয় সম্প্রীতি, আন্তঃ-সমাজীয় দ্বন্দ্ব—সকলো ক্ষেত্ৰত মধ্যপন্থা, মান-মৰ্যাদা, নিয়মিত সংলাপ আৰু বিশ্বাস-সৃজনৰ নীতি সৰ্বাধিক ফলপ্ৰসূ।
বিশেষকৈ যুৱ নেতৃবৰ্গৰ বাবে এই পাঠ অমূল্য। তৎকালীন ‘জনপ্ৰিয়’ আবেগক সন্তুষ্ট কৰাৰ বাবে যদি কেতিয়াবা কঠোৰ হাঁহাকাৰ দেখুওৱাৰ প্ৰলোভন থাকে, দূৰদৰ্শী নেতা জানে—কেতিয়াবা আপাত-অজনপ্ৰিয়, কিন্তু ন্যায়সঙ্গত সমঝোতাই ইতিহাসৰ বৃহত্তৰ সাফল্যৰ দুৱাৰ খোলে।
উপসংহাৰ
ইতিহাসে দেখুৱাই দিছে সভ্যতাৰ স্থায়িত্ব লোহাৰকৰাত নহয়; নৈতিক গাঁথনিৰ বলত। হজৰত মুহাম্মাদ (ছঃ)-ৰ শিক্ষা—দয়া, ন্যায়, সততা, আখলাক, ধৈৰ্য আৰু দূৰদৰ্শিতা—এই গাঁথনিৰ ইট। একবিংশ শতিকাৰ কাণশূলসম ক্ৰন্দনত, যেতিয়া মানুহে অধিক জানে কিন্তু কম ভাবে; অধিক গঢ়ে কিন্তু কম বানে; অধিক লয় কিন্তু কম দিয়ে—তেতিয়া এই শিক্ষা মানৱতাক পুনৰ কেন্দ্রস্থলে স্থাপন কৰে।
যুৱসমাজ যদি সততাৰ যোগে আত্মবিশ্বাস গঢ়ে, দয়াৰ যোগে নেতা হয়, আখলাকৰ যোগে সমাজক অনুপ্ৰাণিত কৰে আৰু হুদাইবীয়া-বুদ্ধিৰে সংকট সমাধা শিকে, তেন্তে তেওঁলোকে কেৱল ব্যক্তিজীৱন উন্নত নকৰি, সমাজ-ৰাষ্ট্ৰ-মানৱতাক এক সঠিক দিশ দেখুৱাব। শিক্ষা, উদ্যোগ, নীতি-অৰ্থনীতি, আন্তঃধৰ্মীয় সম্প্রীতি, গণমাধ্যম—য’ত য’ত মানুহ আছে, চৰিত্ৰই মূলধন, দয়াই নীতি, ন্যায়ে কাঠামো। সেয়ে আজিৰ আহ্বান নতুন মতবাদৰ নহয়; চিৰন্তন সত্যৰ পুনঃআহ্বান যি সত্য নবীয়ে জীৱনত দিহা দিছিল। প্ৰযুক্তি আগবাঢ়ক, কিন্তু নৈতিকতা আগবঢ়াই নিলে তেওঁলোকৰ জাহাজ অহৰহ পাথাৰত খুন্দিব। নতুন পথ সৃষ্টি কৰা সহজ, সেই পথত মানৱতা ৰাখি আগবঢ়া—এইটোই কঠিন, আৰু সেয়াই প্ৰয়োজন।
হজৰত মুহাম্মাদ (ছঃ) চিৰন্তন পোহৰ—ই মানৱচিত্তৰ আঁধাৰত নীৰৱে নীৰৱে দীপ্তি বিচাৰিব, যতক্ষণে সত্য-দয়া-ন্যায়ৰ জুই শুষ্ক নোহোৱা। এই পোহৰ গ্ৰহণ কৰাটো কোনো খালি আৱেগিক বিশ্বাস নহয়; ই এক প্ৰায়োগিক নৈতিক নীতি, যাৰ প্ৰতি-সূত্ৰ আজিৰ সমাজ-ৰাষ্ট্ৰ-বিশ্বত কার্যকৰ। যিমানেই উত্তেজনা, বিভাজন, বৈষম্য—এই পোহৰে দেখুৱায় এটা সংহত, শিষ্ঠ, ন্যায়ভিত্তিক মানৱসমাজৰ দিশ।
. . .
পুথি-সূত্র:
- আহমদ, খলিলুল্লাহ। (২০১৫). নবী জীৱনী: হজৰত মুহাম্মাদৰ জীৱন আৰু শিক্ষা. গুৱাহাটী: সাহিত্য প্ৰকাশ।
- ইছলাম, মইনুদ্দিন। (২০১৯). ইছলাম আৰু নৈতিকতা: আধুনিক যুগৰ প্ৰসঙ্গত. যোৰহাট: জ্ঞানমঞ্চ প্ৰকাশনী।
- হক, নছিৰুদ্দিন। (২০১৮). আখলাকৰ দীপশিখা: হজৰত মুহাম্মাদৰ চৰিত্ৰ-আদৰ্শ. শিলচৰ: শিৱলী বুক ষ্টল।
- ৰহমান, আব্দুল। (২০২০). মহানবীৰ দয়া-শিক্ষা আৰু আধুনিক সমাজ. ঢাকা: ইছলামিক ফাউণ্ডেশ্বন।
- খান, ছৈফুল আলম। (২০১৭). হুদাইবীয়া সন্ধি: সহিষ্ণুতা আৰু ৰাজনৈতিক কৌশল. শিলিগুৰি: আল-ফালাহ প্ৰকাশনী।
- চৌধুৰী, আব্দুল কাদিৰ। (২০১৬). ইছলাম: শান্তিৰ সোজা পথ. গুৱাহাটী: মদিনা বুক হাউছ।
- বৰুৱা, প্ৰবীৰ কুমাৰ। (২০১৪). আধুনিক বিশ্বত নবীৰ প্ৰাসংগিকতা. ডিব্ৰুগড়: পবিত্ৰতা প্ৰকাশ।